شرحي بر خطبه قاصعه (2)
سيد جمال الدين دين‌پرور

چکيده:
خطبه هاي اميرالمؤمنين علي(ع) از نظر فصاحت و بلاغت و محتوا در اوجي از کمال و ارزش است بويژه خطبه هايي که بطور کامل و بدون تقطيع مانند همين خطبه نقل شده باشد. قبل از ورود در بحث ذکر اين مطلب لازم است که آغاز و انجام خطبه بر اساس يک خط سير منظم و حساب شده‌يي تنظيم شده که شنونده و خواننده در جريان فکري و روحي ويژه قرار مي گيرد و يک سلسله ارتباطات علمي و عملي براي او به وجود مي آيد که در مجموع به روشني و بصيرتي در زمينه تهذيب و رشد معنوي و اخلاقي دست مي يابد که زندگي را در ديدگاه او طور ديگري ترسيم کرده که همان «حياة طيبه» است. يک خطيب ماهر و عالم مانند امام(ع) که علاوه بر جايگاه علم الهي و فصاحت و بلاغت، يک مربي بزرگ و منحصر به فرد است براي ايراد خطبه همه شرايط را در نظر گرفته بويژه آنکه مخاطب او فقط نسل حاضر نيست بلکه در همه اعصار و قرون بايد مورد استفاده قرار گيرد. آنچه از خواننده خطبه انتظار مي رود آنست که با همه ظرفيت به استقبال آن بشتابند و عميقانه و محققانه در آن بينديشند و از آغاز تا پايان آن را پيوسته مطالعه کرده و در صدد استخراج نکته ها و پيام‌هاي آن بوده و آنگاه از حوزه علم و تحقيق به غيبت زندگي و عمل وارد سازد. اين مطالب در جلسه درس فضلا و طلاب عزيز مرکز آموزشي تخصّصي نهج...

متن مقاله:
چرا اين خطبه را قاصعه گويند:
خطبه قاصعه مفصلترين و طولاني‌ترين خطبه هاي نهج البلاغه و حاوي يک سلسله مطالب مهم اخلاقي و اعتقادي و ساير مسايل زير بنايي علمي و ديني است که آگاهي از آنها براي همه بويژه عالمان و تحصيل‌کرده هايي که براي امر تعليم و تربيت و هدايت مردم آماده مي شوند ضروري است.البته همه خطبه هاي نهج البلاغه نام خاصي ندارد و بلکه بعضي از آنها چنين است و اسم گذاري آنها غير از نامگذاري سوره هاي قرآن مجيد است. ما وقتي به کتابهاي مربوط مراجعه مي کنيم مثلاً کتاب «ثواب الاعمال» مرحوم «صدوق» ايشان براي سوره قرآني خواصي را ذکر مي کنند.
مثلاً مي گويد امام صادق(ع) فرمودند هر کس سوره بقره يا آل عمران را بخواند اين اثر را دارد و هر کس سوره احقاف را بخواند آن اثر را، يا در تفسير «کنزل الدقائق» تأليف مرحوم ابن محمد رضاي قمي مشهدي که به اين امر مي پردازد چنين استفاده مي شود که اين اسامي مخصوص است، ولي در نهج البلاغه اين طور نيست که مثلاً حضرت امير(ع) اسمي براي خطبه‌يي گذاشته باشند؛ البته خيلي از خطبه ها اسم ندارد ولي بعضي از مترجمين اسم هايي را براي بعضي از خطبه ها انتخاب کرده‌اند. بعضي از خطبه ها هم مانند «قاصعه»، «شقشقيه»، «غرا»، «اشباح» به اين نامها مشهورند.
و اما درباره نامگذاري اين خطبه به «قاصعه» چند وجه ذکر کرده‌اند.
1ـ گويند وقتي امام(ع) اين خطبه را ايراد فرمود بر ناقه‌يي سوار بود که مشغول علف خوردن و نشخوار کردن بود(1)، بنابراين وقتي راويان اين خطبه را نقل مي کردند اشاره به شرايط و زمان و مکان آن مي نمودند و مي گفتند خطبه‌يي که بر روي «ناقه قاصعه» ايراد گرديده پس قاصعه از ريشه «قصع» و حذف ابتلع «بلعيدن» مي باشد.
البته در اين لفظ نکته مهمي هم نهفته است و آن مسأله تکرار و تعدد در گفتار و بيان مطالب است يعني همان طور که غذاي جسم تا به مرحله تبديل به خون و انرژي برسد بايد بارها و بارها جويده و نرم شود، غذاي روح «موعظه و دانش» هم نيازي به تکرار و گفت و شنود مکرر دارد. در واقع مطالبي که مربوط به ايجاد ملکات اخلاقي و مبارزه با رذائل نفساني است، در اين خطبه تکرار شده و با قدرت شگرف امام(ع) در دانش و هنر بلاغت به کمک تربيت و هدايت آمده است.
اين از ويژگيهاي نهج البلاغه و امام علي(ع) است که يک درس و نکته با بيانات و کنايات و تشبيهات مختلف بيان مي گردد و در عبارتي انسان با دانش و حقيقت و نور روبرو مي شود ولي همه در راستاي هدف اصلي است. اين خطبه راجع به مذمت تکبر اين بيماري بزرگ اخلاقي و از نظري ريشه بسياري از مفاسد اخلاقي است. پس يک معناي قاصعه از «بلع» و «قصع» مي آيد.
2ـ معناي ديگر قاصعه از ريشه «قصع القلمه» مي باشد يعني حشره موذي را کشت چون اين خطبه روح مبارزه با شيطان را تقويت مي کند و انسانها را از نظر اخلاقي و ايماني قوي مي‌سازد که در برابر توطئه هاي شيطان مقاومت کند، بنابراين شيطان که مصداق بارز تکبر و غرور و سرمنشأ ايجاد کبر و نخوت در مردم است، با اين خطبه شکست مي‌خورد و در واقع توطئه هايش نابود مي شود و از بين مي رود. لذا «قاصعه» يعني «قاتله» شيطان و پيروانش با اين بيان کشته مي شود.
3ـ معناي ديگر قاصعه از «قصع ذهب» است پس قاصعه يعني «ذاهبه» که دقت و توجه نسبت به اين خطبه و بيانات امام ريشه تکبر را مي خشکاند و در واقع کبر مي رود و تواضع مي آيد.
4ـ قصع به معناي «احتقر» هم آمده است. يعني طرف را حقير و پست نمود و يا او حقير و پست گرديد و حقارت او برملا شد که امام(ع) با اين خطبه شيطان را که حالت تکبر داشته پست و بي‌مقدار نموده و به عبارت ديگر پستي و بي‌مقداري او را نشان دادند.
البته مي توان گفت که همه اين معاني به يک معني باز مي گردد و آن هشدار امام(ع) به مردم و در مورد بيماري تکبر و خطر ابتلاي بدان و ضرورت معالجه آن است.
مرحوم ابن ميثم در اين رابطه مي نويسد علت اينکه امام(ع) اين خطبه را ايراد فرمودند اين بود که ديدند جوان‌هاي کوفه حالت کبر و غرور پيدا کرده و موجب درگيري بين قبايل و اقوام را فراهم آورده‌اند و ممکن است اين روحيه و اخلاق ناپسند سبب فتنه و فساد گردد، بنابراين ريشه‌کن کردن مفاسد اجتماعي و اصلاح جامعه و ايجاد اخوت اسلامي منوط به تهذيب و رشد فضائل اخلاقي و ترک رذايل اخلاقي است تا توده مردم از نظر تربيتي رشد نکنند اصلاحات اجتماعي تحقق نخواهد يافت.
ذکر اين نکته لازم است که اين خطبه در منابع ديگر هم آمده است مثلاً بخشي از آن در کتاب شريف «فروع کافي» آمده است. مرحوم سيد عبدالزهرا خطيب در کتاب «مصادر نهج البلاغه»، کتاب «من لا يحضره الفقيه» سيد بن طاوس در کتاب «اليقين» با سند از مشايخ خود آن را نقل کرده‌اند. نيز مرحوم علامه مجلسي در کتاب بحارالانوار البته منبع بحار خود نهج البلاغه است ولي در هر صورت نقل ايشان موضوعيت دارد.
و اما در کتاب عامه:
1ـ «زمخشري» در کتاب و در «بيع الابرار» صفحه (113) فصلي از اين خطبه را آورده است.
2ـ «ماوردي» در کتاب «اعلام النبوة» بخش ديگري را.
3ـ «بيهقي» در کتاب «دلائل النبوة» صفحه 97.
نکات مهم خطبه:
در اين خطبه مسأله کبر بعنوان يک رذيله خطرناک و بنيان برانداز اخلاقي از نظر ريشه ها، انگيزه ها، عوامل و آفات آن مورد بحث قرار گرفته است و امام(ع) با بيان دانش گسترده خود آن را توضيح داده‌اند.
نيز رکن اصلي و مصداق بارز آن ابليس است و نشان داده شده که چگونه استکبار که ترک سجود بر آدم مظهر آن بود او را به سقوط کشاند و اول کسي است که اظهار عصبيت کرده و از نخوت و جمعيت پيروي نموده است. پس اين دو رذيله اخلاقي امري است که به شيطان نسبت داده شده است و انسان بايد در مقابل آن موضع‌گيري جدي داشته باشد.
نکته ديگر آنکه امام(ع) نمي خواهد يک بحث تاريخي را مطرح کند بلکه عمده نظر ايشان هشدار به مردم از پيمودن راه ابليس است يعني بايد بدانند که تکبر و به دنبال آن سقوط تنها مربوط به شيطان «و قضيته في واقفه» نيست بلکه اين خطر هست و براي همه وجود دارد و براي همه وجود دارد که صريحاً مي فرمايد وقتي که خداوند فرشته‌يي را به خاطر تکبر از حريم خود دور کرد و مطرود ساخت، هر انساني هم که آن اخلاق زشت را داشته باشد قطعاً مردود درگاه الهي خواهد شد.
فراز اول «الحمد الله الذي لبس العز و الکبريا» سپاس خداي را که لباس عزت و کبريايي پوشيده است. اين فراز شامل چند نکته است:
1ـ تکبر گاهي به خدا نسبت داده مي شود و گاهي به ديگران، بايد دانست که نسبت اول صحيح و به جا ولي نسبت دوم غلط و بي جاست.
2ـ العز به معناي قوت و قدرت شکست ناپذير است و عزيز يعني قدرتمند شکست ناپذير منحصر بفرد که برتر و بالاتر از او نباشد. و الکبريا عظمت پادشاهي و فرمانروايي پيروزمندانه و مقتدرانه. بنابراين عزت و کبريايي ويژه خداوند است و استعمال صحيح و حقيقي آن اختصاص به ذا ت باريتعالي دارد و در غير او مجازي و ناصحيح است.
3ـ در اين جا راجع به عزت بحثي نيست، عمده بحث درباره تکبر و کبريايي است که در علم اخلاق مورد بحث قرار گرفته است.
کبريايي معناي ممدوحي است که کاربرد صحيح آن درباره خداوند است. پس «عز» و «کبريا» منحصر به خداوند متعال است و به تعبير ديگر همان معناي واجب الوجودي است که يک مصداق دارد.
و اختارهما لنفسه دون خلقه و جعلها حمي و حرما علي غيره و اصطفا هما لجلاله و جعل اللغه علي من نازعه فيهما من عباده؛ و اين دو صفت را براي خويش و نه آفريدگانش برگزيد و قرقگاه و حريمي مخصوص خود قرار داد و براي ديگران ممنوع ساخت و آستان جلال و شکوهش ساخت و بر هر بنده‌يي که در اين دو خصلت با او بستيزد نفرين نهاد.
چهار فعل «اختارها»، «جعلها»، «اصطفهاها» و «جعل» که يکي پس از ديگري آمده ترتيب جالبي است و رابطه ارگانيکي بين اين کلمات احساس مي شود يعني اتفاقي نبوده که خداوند لباس عزت و کبريايي پوشيده بلکه ضرورتي بوده که بايد تحقق مي يافت اختيار کردن الهي يعني بيان ضرورتها و حقايق نهفته در ذات باري.
بعضي از الفاظ بين خلق و خالق مشترک هستند ولي اينطور نيست هر لفظي را که درباره خدا گفتيم و معناي خاصي بر آن مترقب بود همان لفظ را با همان معني درباره آفريدگان هم توانيم بگوييم. بنابراين ممکن است اخلاق لفظي نسبت به خداوند صفت فضيلت باشد ولي درباره غير او رذيله و ناپسند. کلمه تکبر اگر به خداوند نسبت داده شود همان کبريايي و عظمت راستين است که ويژه آستان قدس ربوبي است اما اگر به غير او گفته شود ناصحيح و نامقبول و همان تکبر مذموم در علم اخلاق است که اگر کسي داشته باشد نشانه ناداني و بيماري اوست.
اين از بلاغت امام(ع) است که درباره خداوند لفظي را به کار برده که بسياري فخيم و صحيح است و در حاليکه تکبر براي ما معنايي مذموم دارد و در ذهنها فضاي نامناسبي را ترسيم مي کند.
کوتاه سخن آنکه «اختارهما لنفسه» اعلام يک حقيقت اعتقادي و فلسفي است نه مسأله انحصار طلبي و منع فيض از مخلوقات، زيرا واجب الوجود بطور کلي با ممکن الوجود تفاوت ماهوي و ريشه دارد و کبريايي از آثار واجب الوجودي است و به عبارت ديگر ممکن الوجود نمي تواند چنين باشد، مثل يک لامپ يک شمعي نمي تواند مثل صد هزار شمعي باشد و آثار وجودي داشته باشد. در واقع بايد گفت در ذات باريتعالي حقيقي است که در جاي ديگر نمي تواند باشد.
فعل دوم و جعلها حمي و حرماً علي غيره؛ کبريايي و عظمت قرقگاه الهي است و ورود در آن بر غير او حرام و ممنوع است. اين جمله در واقع مکمل و مفسر جمله قبلي است که اختيار خداوند بر اساس يک حقيقت و ضرورت انکارناپذيري است که از لوازم واجب الوجودي يعني بي نهايت در بي نهايت است.
بنابراين پس از اختيار و انتخاب به همان معنايي که بيان شد نوبت «جعل» و قرارداد مي رسد يعني حاکميت و سلطنت الهي ايجاب مي کند که آفريدگان حريم الهي را بشناسند و در آستان قدس ربوبي وارد نشوند که هلاک شوند. تکبر سقوط و نابودي انسان از نظر روحي و اخلاقي است مانند کسي که به خورشيد نزديک شود که مي سوزد لو انوت انمله لاحترقت
فعل سوم و اصطفاهما لجلاله اصطفي؛ هم بمعناي اختار مي باشد ولي در اين جمله نکته ظريف ديگري هم نهفته است که با کلمه «لجلاله» بيان شده و مي‌توان گفت «لنفسه» در جمله اختارهما لنفسه «لجلاله» تفسير شده است يعني اينطور نيست که خداوند مانند رئيس قبيله که براي خود امتيازاتي قائل مي شود و قرار مي دهد، اين دو صفت را براي خود انتخاب کرده باشد بلکه جلال و جبروت ذات باريتعالي را مي سزد و به بيان ديگر عزت و کبريايي خداوند از جلال و جبروت ذاتي او برآمده است نه اينکه بر او بسته باشند و يا اعتباري مانند ساير امور اعتباري باشد.
مرحوم ابن ميثم مي نويسد: لتقدسه و علوه عن شبه مخلوقاته استحق الانفراد بهذين فتنفرد و بهما و هو معني اصطفائه(2)؛ خداوند عزت و کبريايي را به خاطر جلال خويش برگزيد يعني بجهت تقدس و بلندي قدر و مرتبه‌يي که از شباهت به مخلوقات دورش مي دارد استحقاق انفراد به اين دو صفت را داراست.
فعل چهارم «و جعل اللتنة علي من نازعه فيهما من عباده» مخالفت با عزت و کبريايي الهي و ورود به حريم واجب الوجود بازتاب ويژه دارد. اينطور نيست که اطاعت و مخالفت يکسان باشد آن کس که حريم الهي را محترم نشمارد و بزرگي را بر خود ببندد و در سرزميني قدم بگذارد که شرايط آن را ندارد، بطور طبيعي او را برنمي تابد و مشمول عقوبت مي گردد که اينجا از آن به لعنت تعبير شده است.
امام(ع) با استفاده از دانش بلاغت و فصاحت دقيق‌ترين مسايل معرفتي و اخلاقي را بيان مي کند يعني کساني که به جاي بهره‌وري از فضائل اخلاقي رذائل اخلاقي را جايگزين مي کند و مثلاً در بحث حاضر به بيماري تکبر مبتلا مي شود در واقع در حريم قدس الهي قدم نهاده و به شدت سرکوب خواهد شد.
پس اگر کسي ممکن الوجود بودن خود را فراموش کند و در حوزه واجب الوجود وارد شود در واقع چيزي را که ندارد به خود مي بندد و اين همان ناداني و جهالت او نسبت به خود و شرايطي مي باشد اين مذمّت و لعنت به خاطر اينست که انسانها و ممکنات که مجموعه عجز و ناواني هستند و هر چه هم دارند از واجب الوجود است و هر آن هم نيازمند اوست در عين حال اينگونه تکبر مي کند نشان دهنده جهالت او حتي از خودشناسي است.

(1) بعد از آن خطبه اشباح «491» دومين و خطبه غرا «83» سومين، خطبه اول چهارمين است.
(2) شرح ابن ميثم: 237/4.
------------------------------
منبع: www.shiastudies.net

نام  

ایمیل  

متن نظر